Miesięcznik "Menażeria"

Wśród przeczytanych w ostatnich latach książek o muzyce szczególnie poruszyła mnie jedna. Spodobała mi się temperatura wywodu, osobisty, zaangażowany, porywający ton autora oraz  forma. Tą książką są „Kwintesencje. Pasaże barokowe” Dariusza Czai. Rzecz dotyczy muzyki baroku, a autor który jest antropologiem, patrząc na muzykę, z przenikliwości spojrzenia antropologa nie rezygnuje.

Postrzega ją jako zjawisko usytuowane w konkretnej kulturze i nasycone realnym życiem. Zajmuje się więc związkiem muzyki z miejscem i czasem powstania, słowem i obrazem, reinterpretowaniem przez nią opowieści z przeszłości i reagowaniem jej na odmienność kulturową. Ważne dla piszącego są także współczesne odczytania muzyki barokowej, sposoby przy pomocy których przybliża się ją współczesnemu słuchaczowi. W tym celu sięga w swych analizach nie tylko po arcydzieła epoki, ale i po utwory mniej znane lub wręcz zapomniane. Czaja wie, że muzyka barokowa to „ziemia bez granic”, wobec odkryć coraz to nowych zjawisk i kompozytorów, to także ląd ciągle nieopisany, a nawet „może doświadczony, ale nie zaświadczony”. Mówi więc książka Czai o różnych odsłonach i kontekstach tej muzyki, jej bogactwie, barwach i odcieniach, zanurzeniu w kulturze i życiu, zagarnianiu przez nią pełnej przestrzeni ludzkiego doświadczenia, swobodzie „w przemierzaniu terytoriów sacrum i profanum”. Autor rezygnuje z akademickiego idiomu i mówi o muzyce barokowej prywatnie, bo „o muzyce, jak wiadomo, niewiele da się powiedzieć. Muzyka jest ze swej istoty nieprzetłumaczalna”. Słowo może być tylko „rozumiejącym komentarzem” przybliżającym zaledwie do jej zrozumienia.

Swoje pasaże podzielił Czaja na pięć rozdziałów: „Transkrypcje”, „Olśnienia”, „Melancholie”, „Inkarnacje” i „Esencje”. Zdaje w nich relację ze swoich odkryć i fascynacji, opisuje unikalne lub poruszające wykonania, interpretacje i głosy, śledzi wędrówkę tematów w twórczości różnych kompozytorów, próbuje pochwycić odcienie barokowej melancholii, zastanawia nad ewolucją form muzycznych, osadza kompozycje w życiu kompozytorów, a życie muzyków w miejscach i epoce. Rozdziały przeplatają rozmowy, które antropolog przeprowadził z czołowymi wykonawcami muzyki dawnej: Marco Vitalle (pianista, organista i klawesynista), Sarą Mingardo (kontralt) Robertą Mameli (sopran), Antoniem Florio (dyrygent).

„Kwintesencje…” w założeniu są dla tych: „którzy muzyką żyją mocniej; którzy bez muzyki żyć nie potrafią”. Doświadczałam tę lekturę czynnie: niejedną noc zarwałam dzięki niej, a to szukając wykonań, które zdaniem autora książki są wyjątkowe, a to oglądając po raz kolejny wspaniale zinterpretowany przez Czaję film „Wszystkie poranki świata” Alaina Corneau, a to nie mogąc przestać słuchać zjawiskowej Sary Mingardo czy też ugruntowując swoją miłość do ukochanych melancholików Dowlanda i Purcella bądź zakochując się bez pamięci w doskonałym muzycznym smutku Weckmanna, wreszcie ponownie wsłuchując się w opery Vivaldiego i madrygały  Gesualda, porównując kilka wykonań „Orfeusza” Monteverdiego.

Zbiór esejów i wywiadów wieńczy „Drżenie”, krótka impresja poświęcona „Suicie angielskiej g-moll (BWV 808)” Bacha w genialnej interpretacji Światosława Richtera. Pisząc te słowa, słucham tego wykonania, doświadczam opisanego sugestywnie: „Pianista rozciąga tempo do granic możliwości (chyba nikt tego nie gra tak wolno) i tworzy z tych dźwięków kosmos o paradoksalnej ontologii. Płynny, znikający z każdą nutą, a przecież stały. Nieskończona fermata, szukająca wyjścia z czasu. Kosmiczne drżenie. Z ostatnią nutą sarabandy kończy się świat. Tak właśnie: ziemia osuwa nam się spod nóg. Fizycznie.”.

„Kwintesencje…” ukazały się przed kilkoma laty, jednak ciągle jeszcze można je wytropić w księgarniach internetowych. Warto nie przegapić.

Dariusz Czaja, „Kwintesencje. Pasaże barokowe”,

PWM, Kraków 2014