Miesięcznik "Menażeria"

O współegzystencji w moim mieście czterech kultur wiem od dziecka, przede wszystkim dzięki opowieściom mojego ojca, który wiele z czasów sprzed drugiej wojny światowej zapamiętał. Dzielił się ze mną tymi opowieściami, opowiadał mi je zamiast bajek przed snem, odtwarzając we własnego pomysłu teatrze jednego aktora całe scenki: z rynku, gdzie sprzedawca groszowych opowieści zachęcał do ich kupna, z wizyty u żydowskiego krawca, niemieckiego masarza, z walk bokserskich w sali dworca, z ulicy. Wiem, gdzie była synagoga i gdzie stała cerkiew, wiem, jak wyglądał warsztat wędrownego szklarza, a jak woziwody, jakie szlagiery grało się w gospodzie, jakie tanga się śpiewało. Świat wykreowany w tych opowieściach był może i małomiasteczkowy i biedny, ale jednak różnorodny. Pisała o nim pochodząca stąd pisarka, Maria Danilewicz Zielińska. Później, na podstawie strzępów dokumentów i dawnej prasy, kolega historyk zrekonstruował go, opisując najważniejsze ulice. Mam świadomość, że żyli tutaj inni, że brzmiały i mieszały się w tkance miejskiej różne języki, boleję że ślady po mniejszościach zatarły się i znikają, że pochłania je, poza miłosierną przyrodą, jakiś syntetyczny czy neutralny „bezstyl”.

Dlatego relację Mordechaja Canina „Przez ruiny i zgliszcza” odbieram osobiście, w sposób zaangażowany.  A legła u jej podstaw podróż odbywana incognito. Autor, który odwiedził tuż po wojnie, w latach 1946-1947 sto miast i miasteczek, w których przed Zagładą żyli Żydzi, poruszał się po Polsce z brytyjskim paszportem, podając za angielskiego dziennikarza. Tylko w ten sposób, udając naiwnego, niezorientowanego obcokrajowca, mógł zdobyć zaufanie spotkanych ludzi, uzyskać od nich informacje. Swoją wyprawę zaczął od miast kultu chasydzkiego i największych  skupisk Żydów, a zakończył, odwiedzając obozy zagłady: Sobibór, Treblinkę, Chełmno, Auschwitz. Poruszył także już wtedy, a więc niejako na świeżo, temat „gorączki złota”, którym wiele lat później zajmie się, ku oburzeniu niektórych, Jan Tomasz Gross. Caninowi przyszło się konfrontować z pustką po tysiącach straconych, z ich rozszabrowanym mieniem, rozdeptanymi resztkami ich kultury, zacieraniem śladów, dowodami na nieistnienie, wielokrotnym końcem świata:

Mordy: „Nie pozostał żaden ślad żydowskiej obecności, nic prócz dzikich narcyzów na samotnych grobach mordowskich męczenników przy drodze do Siedlec.” (s. 216).

Tunel: „Tam w Tunelu dowiedziałem się, że jestem w kraju, gdzie chłopi w butach trzymają przykazania Boże i że nie zabijaj, nie cudzołóż, nie kradnij służy do wyściełania cholew...” (s. 372).

Międzyrzec: „Teraz w Międzyrzecu jest cicho jak po dżumie, tak cicho jakby nigdy nie było tu żydowskiego miasta, żydowskiego życia.”(s. 179).

Sokołów: „Chciałem zobaczyć jak wygląda miasto, które było światem mojego dzieciństwa, które – jak wierzyłem – nie ma sobie równych. I zobaczyłem je tak opuszczone, tak straszliwie zniszczone, że kiedy przyjechał autobus do Węgrowa, nogi się pode mną ugięły i opuściłem to miasto. Na zawsze.” (s. 223).

Canin, wcielając się w naiwnego Anglika, rozmawia z miejscowymi chłopami i z trudem dusi w sobie emocje, które im towarzyszą, nie wychodząc z przyjętej roli:

„Zatrzymuję się przy zrujnowanej bóżnicy i pytam:

• What is this?

Chłopi nie rozumieją, więc pytam, kalecząc polszczyznę:

• Co to jest?
• To nic takiego – jeden z chłopów macha ręką. – To była kiedyś żydowska bóżnica.
• Została spalona? – pytam.
• Nie, nie spalona – mówi jakiś chłop. – Żydzi odeszli, to się tę synagogę na kawałeczki...
• Rozebrało – podpowiadam mu.
• No tak, tak to się ... ktoś kawałek blachy, ktoś kawałek drewna i tak się... Tak czy owak, nie jest potrzebna, zawadza.

(...) - A gdzie są Żydzi?

• O, z nimi jeszcze gorzej, wystrzelali ich jak wrony – mówi ten sam chłop. – Niemcy przyszli, wyprowadzili i zastrzelili, dookoła na polu jest dużo pogrzebanych.
• I Niemcy pozbierali ich rzeczy? – pytam.
• Tak trochę oni, a trochę się rozebrało, zwyczajnie: nie ma gospodarza, życie mu odebrali, to się zabiera, zwyczajnie” (s. 98-99).

Wizyty w miasteczkach, w których już nie ma tych, którzy je współtworzyli, a o ich istnieniu świadczą zaledwie strzępy, napisy na murze, wybrukowana macewami droga, w zestawieniu z niedawnym wspomnieniem ich życia, robią piorunujące wrażenie. Mocniejsze niż wizyta w obozach, o których wiadomo, jaką funkcję pełniły, bywa spotkanie się ze sprzedażą żydowskich prochów na nawóz czy hurtownią macew. Wyrugowanie, skreślenie z codzienności, pustka po istnieniu zapadają kamieniem we wrażliwość, wyobraźnię i pamięć czytającego.

Ale Canin szuka także gorączkowo w tych postapokaliptycznych krajobrazach tych kilku żywych, którzy przetrwali, którym udało się wrócić. Podziwia ich determinację i wolę, dostrzega trud mierzenia się z codziennością. Wie, że dla niektórych z nich powrót w rodzinne strony okupiony jest ceną milczenia o tym, co przeżyli, zwłaszcza o eksterminacji. W Kazimierzu Dolnym spotyka aptekarkę, która porusza się jak cień, ostrożnie, by nikomu nie wejść w drogę, w Kutnie żyje dziesięcioro Żydów, w Chełmie zostały pojedyncze rodziny, między którymi a polską ludnością „stoi gruby mur, którego nie rozbiją żadne działania ani słowa. Po jednej stronie poczucie winy, po drugiej garstka żydowskich rodzin – przestraszonych, zdruzgotanych i niewiedzących, co ze sobą zrobić...”(s. 120).

Autor opisywał wrażenia ze swojej podróż w jidysz, języku nieobecnych i dlatego jego książka dopiero teraz przedziera się do naszej świadomości. Wydana w 1952 roku w Tel Awiwie nigdy nie doczekała się przekładu na język angielski, który mógłby uruchomić potrzebę jej istnienia w innych językach. A jednak w reportażu z otchłani znalazło się miejsce na ton nadziei i wiarę, że kiedyś koszmar się oddali i znajdą się historycy, którzy pochylą się nad żydowskim losem, opiszą go rzetelnie.

Jest 1947 rok, rany nie zasklepiły się, pamięć nie obrosła interpretacją.

Mordechaj Canin, „Przez ruiny i zgliszcza.

Podróż po stu zgładzonych gminach żydowskich w Polsce”,

przeł. Monika Adamczyk-Grabowska,

Warszawa 2018